سلامت جنسی سالمندان

به دنبال افزايش چشمگير جمعيت در دهه 60، هرم جمعيتي کشور تا مدت ها با قاعده اي بزرگ (نماينده افراد کم سن و سال جامعه) ترسيم مي شد اما کمترشدن نرخ باروري و افزايش اميد به زندگي، باعث شده است تا سالمندان به تدريج سهم قابل توجه تري از جامعه را تشکيل دهند و با توجه به اينکه برخورداري از سلامت جنسي از جمله حقوق اين طبقه از جامعه است، حفظ کيفيت زندگي و توجه به برخي جنبه هاي مهم موضوع سلامت?جنسي در زنان و مردان سالمند بايد در برنامه هاي سلامت کشور لحاظ شود...

علاوه بر محدوديت هاي بالقوه زيست شناختي در سالمندي، ملاحظه هاي جمعيت شناختي نيز بر عملکرد جنسي در سنين بالا تاثير گذار است. مثلا حتي در کشورهاي پيشرفته نيز اميد به زندگي زنان حدود 5 سال بيش از مردان است. از طرفي در اين کشورها هم زنان به طور ميانگين با مرداني 2 سال بزرگ تر از خود ازدواج مي کنند بنابراين بسياري از زنان در سنين بالا، اصولا همسر خود را از دست داده اند. در کشورهاي اروپاي غربي، اميد به زندگي همراه با فعاليت جنسي بعد از 55 سالگي براي مردان 16 سال و براي زنان 6/10 سال است، اما در عمل مردان در سنين بالا بيشتر به اختلال هاي «عملکرد جنسي» دچار مي شوند. اين موضوع مي تواند ناشي از فرايند طبيعي سالخوردگي باشد يا به علت بيماري هاي مزمن شايع در اين سنين.

در زنان و مرداني که سطح سلامت خوبي دارند، هيچ سقف سني اي براي فعال بودن از نظر جنسي وجود ندارد. البته ملاحظه?هاي فرهنگي و اجتماعي در رفتار جنسي سالمندان تعيين?كننده اند و براي امکان برخورداري سالمندان از مواهب زندگي فعال زناشويي، فرهنگ سازي و تلاش براي کمرنگ كردن تدريجي برخي تابوها در اين خصوص از مسووليت هاي متخصصان حوزه سلامت، فرهنگ، حقوق و اخلاق است.

اگرچه برخي اختلال هاي عملکرد جنسي به خصوص اختلال نعوظ در آقايان با افزايش سن شيوع بيشتري مي يابد اما افراد دچار اين موضوع الزاما شکايتي از زندگي جنسي خود نخواهند داشت. حتي مطالعه ها نشان مي دهند با افزايش سن، باوجود بيشتر شدن اختلال عملکرد، شکايت و ناراحتي افراد از اين وضعيت کاهش مي يابد. توجيهي که براي اين حالت ارائه مي شود، اين است که برخلاف نسل هاي جوان تر که تجربه جنسي خوب را صرفا در داشتن نعوظ کامل مي دانند، بسياري از سالمندان توانايي در رسيدن به يک نعوظ کامل را پيش نياز ادامه فعال?بودن به لحاظ جنسي نمي دانند به  خصوص که رسيدن به ارگاسم هم مستلزم چنين وضعيتي نيست. علاوه بر تغييرات زيست?شناختي معمول در سالمندي، بيماري هاي رايج در سنين بالا نيز بر روابط زناشويي سالمندان تاثير مي گذارند.

بيماري هايي كه بر توان جنسي مردان تاثير مي گذارند

از مهم ترين بيماري هايي که بر توان جنسي مردان تأثير مي گذارند، مي توان به موارد زير اشاره کرد:

1. تصلب شرايين: فرايند تصلب شرايين عملا از روزهاي نخست زندگي يک انسان شروع مي شود و با افزايش سن ادامه مي يابد. هرچه سن بالاتر مي رود، قابليت ارتجاعي عروق کاهش پيدا مي کند. علاوه بر آن، به دنبال آسيب به سنگفرش پوشاننده داخل عروق (اندوتليوم) و تلاش بدن براي ترميم اين آسيب ها، پلاک هاي «آترومي» در شريان ها تشکيل و به تدريج بزرگ تر مي شوند و مي توانند با توجه به محلي که در آن تنگي ايجاد کرده اند، علايم و عوارض مختلفي ايجاد كنند. عواملي مثل بالا بودن فشارخون، چاقي، مصرف دخانيات، ديابت و بالا بودن کلسترول خون اين فرايند را تسريع مي کنند. طبيعي است هرچه قطر شريان کمتر باشد، ايجاد تنگي و حتي گرفتگي رگ زودتر دردسرساز خواهد شد. شريان هاي تغذيه کننده بافت هاي نعوظي آلت نيز از اين قاعده مستثني نيستند و از آنجا که بسيار باريک اند (حدود يک چهارم قطر عروق کرونر که به قلب خون رساني مي کنند)، نسبتا زود يعني با 50 درصد کاهش در قطر فضاي داخلي رگ، علايم بيماري آشکار مي  شود. امروزه اختلال نعوظ را به عنوان يک وضعيت پيش بيني کننده گرفتاري هاي عروق کرونر قلب در نظر مي گيرند. از لحاظ همه گيرشناختي ?? تا ?? درصد آقايان دچار بيماري هاي قلبي- عروقي، همزمان دچار اختلال نعوظ نيز هستند.

2. چاقي: يکي ديگر از مشکلاتي که با افزايش سن خودنمايي مي کند، چاقي است. چاقي با مکانيسم هاي مختلف براي سلامت فرد زيان آور است و شانس بروز اختلال هاي عروقي نعوظ را افزايش مي دهد. به علاوه، چاقي عامل خطر بروز ديابت است و حدود 50 درصد از افراد مبتلا به ديابت بالاي 65 سال، به اختلال نعوظ مبتلا هستند. ديابت افزون بر درگيري عروقي با آسيب به اعصاب انتهايي نيز مي تواند باعث کاهش توانايي نعوظ مردان شود.

3. کاهش ميزان تستوسترون: ميل و عملکرد جنسي تا حد زيادي به سطوح هورموني تستوسترون وابسته است. اين در حالي است که برآوردها نشان مي دهد با گذشتن از مرز ?? سالگي، ميزان تستوسترون خون در مردان هر سال حدود يک درصد کاهش مي يابد. اگر اين کمبود ظرفيت توليد تستوسترون در سالمندي از حدي فراتر رود، مي تواند باعث بروز «نشانگان کمبود تستوسترون» شود كه علايم آن عبارتند از: کاهش توده و قدرت عضلاني، خلق افسرده و کاهش قدرت شناختي، کاهش ميل جنسي و توان دستيابي به نعوظ. اگرچه کمبود هورمون با اختلال در نعوظ مرتبط است ولي مشکلات عروقي و انتقال عصبي سهم بسيار بيشتري در ايجاد اين اختلال دارند. اگر سطح هورمون بالاي ??نانومول بر ليتر باشد، تجويز هورمون اشكالي ندارد. در مورد سطوح هورموني بين 12-8 با توجه به علايم و شرايط فرد ممکن است درمان هورموني  توصيه شود. اگر ميزان هورمون زير ? نانومول بر ليتر باشد، جايگزيني هورمون توصيه مي شود.

4. مشکلات ادراري: مشکلات ادراري که در حدود ?? درصد مردان سالمند ديده مي شود، مثل تکرر ادرار، نياز به تخليه ادرار در طول شب، دردناک يا سخت بودن خروج ادرار، بي اختياري و نشت ادرار در شرايطي که مثانه پر است و تخليه ناکامل ادرار که قبلا از آنها تحت عنوان «پروستاتيسم» ياد مي شد و امروزه به «علايم مجراي ادراري تحتاني» معروف هستند، مي توانند باعث اختلال در نعوظ (در مورد مکانيسم آن هنوز ابهام وجود دارد) و مشکل در انزال و حتي انزال دردناک شوند.

بيماري هايي كه بر توان جنسي زنان تاثير مي گذارند

از ميان مهم ترين بيماري هايي که بر توان جنسي زنان تأثير مي گذارند، مي توان به موارد زير اشاره کرد:

1. تصلب شرايين: پديده تصلب شرايين و بيماري هاي قلبي- عروقي اگرچه ديرتر از مردان ولي به هرحال زنان سالمند را درگير خواهد كرد. البته در مقايسه با مردان، کمتر باعث اختلال عملکرد جنسي شان خواهد شد زيرا در زنان فرايندي مثل نعوظ اتفاق نمي افتد ولي ممكن است دچار تغييرات خلقي مثل افسردگي شوند. برخي داروهاي کنترل فشارخون نيز ممکن است بر افزايش ترشحات واژن به دنبال تحريک جنسي و حتي ارگاسم تاثيرات منفي داشته باشند.

2. چاقي: چاقي در زنان سالمند هم مي تواند بر عملکرد و رضايت جنسي شان تاثيرگذار باشد. البته اين موضوع تا حدي نيز به ملاحظه هاي فرهنگي و اجتماعي مرتبط است. مثلا مطالعه اي در ايتاليا نشان داد زنان چاق عملکرد و رضايت محدودتري را گزارش مي كنند در حالي که اين يافته در مطالعه اي ديگر در مورد زنان کشور ترکيه مشاهده نشد. به هر حال تصوير بدني از خود براي اغلب خانم ها و در هر سني يک متغير مهم در زندگي زناشويي و جنسي است.

3. ديابت: ديابت نيز (نوع يک و دو) مي تواند هر 3 حيطه ميل جنسي، واکنش به تحريک هاي جنسي و رسيدن به ارگاسم را دچار اختلال کند به خصوص اگر با زمينه افسردگي همراه شود بنابراين کنترل ديابت (هرچه زودتر و در سن کمتر) براي حفظ عملکرد جنسي در خانم ها هم بسيار مهم است.

4. يائسگي: صرف نظر از بيماري هاي معمول در اين دوران، پديده يائسگي و توقف کار تخمدان ها نيز تغييرات بيولوژيک جدي در بدن به وجود مي آورد و مي تواند روي عملکرد جنسي خانم ها تاثيرگذار باشد. منبع عمده استروژن در اين سنين هورمون هاي  آندروژني هستند که به استروژن تبديل مي شوند. کمبود استروژن مي تواند باعث ايجاد تغييراتي مانند کم پشت شدن موهاي ناحيه تناسلي، کم شدن چربي زيرپوستي در ناحيه تناسلي که گاهي مي تواند زمينه ايجاد التهاب مثانه بعد از رابطه زناشويي را فراهم  كند، كوتاه تر شدن واژن و كمتر شدن قابليت ارتجاعي آن و شكننده ترشدن بافت پوشاننده آن (اپيتليوم) شود كه بي توجهي به اين تغييرات در واژن و لزوم حفظ لغزندگي کافي (حتي با استفاده از ژل هاي لوبريکانت موجود در اغلب داروخانه ها) ممکن است به درد هنگام رابطه زناشويي بينجامد. علاوه بر کمبود استروژن (که موضوع لزوم جايگزيني در مقابل خطرهاي تجويز آن مدت هاست که بين متخصصان مختلف مورد اختلاف است)، با توقف کار تخمدان ها حدود نيمي از ظرفيت توليد  آندروژن (هورمون هاي مردانه که عامل اصلي تحريک ميل جنسي در هر 2 جنس هستند) نيز کاسته مي شود و اين موضوع هم ممکن است بر ميل جنسي تا حدي تاثير بگذارد.

5. مشکلات ادراري: بي اختياري ادرار در خانم هاي مسن مشکل ناشايعي نيست اما در مورد اينکه اين بي اختياري هنگام فعاليت زناشويي (به خصوص هنگام ارگاسم) چقدر مي تواند مشکل ساز باشد، اختلاف نظر وجود دارد (شيوع از ? درصد تا ?? درصد).

تغييرات جنسي با افزايش سن در مردان سالم

کاهش گيرنده هاي «بتاآدرنرژيک» و گيرنده هاي «کلي نرژيک» باعث مي شود تا فعاليت آلفا آدرنرژيک دستگاه عصبي سمپاتيك افزايش يابد و اين موضوع با ظرفيت آزادشدن ماهيچه هاي صاف موجود در اجسام غاري که براي ايجاد نعوظ بسيار اهميت دارند، در تقابل است. افزايش بافت همبند در آلت تناسلي نيز از ميزان قابليت اتساع آن مي کاهد و به علاوه از حساسيتش نيز کاسته مي شود. به اين ترتيب در نهايت ايجاد نعوظ به تحريک بيشتر ناحيه آلت و اسكروتوم (پوسته بيضه) و همچنين زمان بيشتري نياز پيدا مي كند. البته همين موضوع باعث مي شود اختلال انزال پيش از موعد يا آنچه به انزال زودرس معروف است، در اين سنين کمتر مشکل ساز شود. به علاوه ارگاسم ممکن است کوتاه تر شود و خروج مني با شدت کمتري همراه باشد. دوره عدم پاسخ مجدد به تحريک جنسي متعاقب ارگاسم با افزايش سن به طور طبيعي افزايش مي يابد (از چند ساعت تا حتي يکي 2 روز)

تغييرات جنسي با افزايش سن در زنان سالم

همان تغييراتي که در گيرنده هاي بتا و سيستم «کلي نرژيک» اتفاق مي افتد در زنان نيز با افزايش سن باعث کاهش پتانسيل لغزنده سازي افزايش ترشحات واژن به دنبال تحريک جنسي مي شود. به اين ترتيب ممکن است زمان بيشتري براي ايجاد لوبريکاسيون لازم باشد بنابراين همسر بايد به اين نکته توجه كند. اگرچه گاه رسيدن به ارگاسم نيز مي تواند به مدت زمان بيشتري نياز داشته باشد ولي با افزايش سن، در ظرفيت ارگاسمي يک زن يا توانايي او در رسيدن به ارگاسم (اوج لذت جنسي) هيچ خللي ايجاد نخواهد شد.

نكته  پاياني

سن بالا با وجود تجربه، دانش و مهارت هاي رواني- اجتماعي بيشتر تضمين کننده مواجه نبودن زن و مرد با مشکلات جنسي نيست بنابراين مناسبت هاي جنسي مثل گذشته کماکان از روابط زناشويي زوج تاثير مي پذيرد و البته روابط زناشويي نيز بر مناسبت هاي زندگي مشترک اثرگذار است. اختلال در عملکرد جنسي يکي از طرفين نيز مي تواند باعث اختلال عملکرد جنسي طرف مقابل شود. پزشكان و متخصصان محترم بايد در نظر داشته باشند در مواجهه با افراد دچار بيماري هاي مزمن، ناتواني هاي جسمي و سرطان، بي توجهي به زندگي و مشکلات زناشويي آنها، نمونه بارزي از مراقبت بهداشتي درماني نامناسب است. از طرفي نپرداختن به زندگي و مشکلات جنسي سالمندان (که به طور شايع دچار بيماري هاي مزمن هستند) نيز نوعي «غفلت» و «تبعيض» در ارائه مراقبت هاي سلامت محسوب مي شود.